Przyjmowanie doustnych środków antykoncepcyjnych to jedna najskuteczniejszych, odwracalnych* metod zapobiegających ciąży. W odróżnieniu od wielu innych metod zapobiegania ciąży, pigułki antykoncepcyjne przyjmuje się doustnie. 

Kobiety decydujące się na ten rodzaj antykoncepcji, muszą przyjmować pigułki (preparaty) zawierające związki chemicznie spokrewnione z dwoma głównymi żeńskimi hormonami płciowymi: estrogenami i progesteronem. Przyjmowanie tych pigułek powoduje powstanie stanu niepłodności podobnego, do sytuacji gdy kobieta jest w ciąży lub w początkowym okresie karmienia piersią. Mechanizm działania tabletek hormonalnych polega m.in. na:

• działaniu antygonadotropowym na przysadkę mózgową, dzięki temu przysadka nie stymuluje jajnika do wytwarzania komórek jajowych, 
• hamowanie owulacji (jajeczkowania),
• zmiany w składzie czopu śluzowego w szyjce macicy, utrudniające ruch plemników,
• hamowaniu procesów wzrostowych w błonie śluzowej macicy,
• zmianach fizyko-chemicznych w płynach znajdujących się w jamie macicy i jajowodach,
• utrudnianiu poruszania się rzęsek, w które wyposażony jest nabłonek wyścielający ścianki jajowodów.

Pigułki antykoncepcyjne podobnie jak i inne leki, dostępne są wyłącznie na recepty lekarskie. Aby uzyskać receptę, kobieta powinna się zgłosić na badanie ginekologiczne i badanie piersi. W czasie wizyty u ginekologa przeprowadzane jest także badanie cytologiczne szyjki macicy oraz sprawdzane jest ciśnienie tętnicze krwi. Lekarz zwykle kieruje także pacjentki na badania laboratoryjne, pozwalające na ocenę czynności wątroby, układu krzepnięcia, gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Gdy nie istnieją przeciwwskazania, lekarz przepisuje pigułki i zaleca systematyczne zgłaszanie się na badania kontrolne. Pierwsza wizyta  kontrolna powinna mieć miejsce po dwóch miesiącach stosowania pigułek. Następne badania kontrolne mogą być przeprowadzane nieco rzadziej; co 3-4 miesiące.

Sposób stosowania pigułek antykoncepcyjnych

Spośród pigułek dostępnych na polskim rynku, wszystkie powinny być przyjmowane przez 21 dni, z następową 7-dniową przerwą. Kobiety rozpoczynające stosowanie pigułek, pierwszą pigułkę powinny przyjąć w pierwszym dniu krwawienia miesiączkowego. Aby kobieta mogła rozpocząć stosowanie pigułek, musi mieć pewność że nie jest w ciąży.

W 21-dniowym okresie stosowania, pigułki powinny być przyjmowane codziennie (najlepiej o tej samej porze doby). Nawet gdy kobieta zapomni o przyjęciu pigułek tylko przez 1-2 dni, to metoda może się okazać nieskuteczna.    

Rodzaje pigułek antykoncepcyjnych

Przyjmowanie dwuskładnikowych pigułek antykoncepcyjnych należy do najnowszych metod zapobiegania ciąży. Pierwszy raz zaczęto je stosować w końcu lat pięćdziesiątych XX wieku i wtedy zawierały one bardzo duże dawki hormonów. W tych czasach kobiety przyjmujące pigułki bardzo często miały objawy działań ubocznych (nudności, wymioty, bóle głowy, stany zakrzepowe). Najnowsze pigułki w swoim składzie, mają kilkakrotnie mniejsze dawki hormonów.  Pigułki te znacznie rzadziej powodują występowanie objawów ubocznych. 

W zależności od składu pigułek, dzieli się je na trzy grupy.

• Jednofazowe – wszystkie pigułki znajdujące się w jednym opakowaniu, mają dokładnie taki sam skład chemiczny.
• Dwufazowe- w każdym opakowaniu znajdują się dwa rodzaje pigułek, różniących się między sobą dawkami hormonów. W pigułkach przyjmowanych w pierwszym okresie (przeważnie przez 10-11 dni) jest nieco więcej estrogenów, w pozostałych pigułkach jest nieco mniej estrogenów ale za to jest nieco więcej progestagenów.
• Trójfazowe- w każdym opakowaniu znajdują się trzy rodzaje pigułek, o różnych dawkach estrogenów i progestagenów. Taka kompozycja każdego zestawu pigułek naśladuje nieco wahania stężenia hormonów we krwi kobiety, w zależności od fazy cyklu miesiączkowego (faza pomiesiączkowa, okołoowulacyjna, lutealna).

Obok pigułek dwuskładnikowych, w antykoncepcji stosuje się także pigułki jednoskładnikowe (mini-pills), zawierające wyłącznie progestageny. Do takich środków, dostępnych w Polsce, należy Cerazette i Azalia.

Co zrobić gdy kobieta zapomniała o przyjęciu pigułki:

Jeżeli zapomniałaś o przyjęciu pigułki, to policz ile godzin minęło od czasu, w którym przyjęłaś ostatnią pigułkę (pigułki należy przyjmować codziennie, najlepiej zawsze o tej samej porze):

• jeżeli minęło mniej niż 36 godzin - połknij natychmiast pominiętą pigułkę, a kolejną pigułkę przyjmij o zwykłej porze.
• jeżeli minęło więcej niż 36 godzin - połknij pominiętą pigułkę, a kolejną pigułkę przyjmij o zwykłej porze. Jeżeli po tym okresie miałoby dojść do stosunku, to przez następne siedem kolejnych dni powinnaś stosować dodatkowe metody antykoncepcyjne (Postinor, środki chemiczne lub mechaniczne). Jeżeli w danym opakowania do zastosowania pozostało mniej niż 7 pigułek, to po ich zakończeniu powinnaś natychmiast rozpocząć przyjmowanie pigułek z następnego opakowania (przez całe 21 dni). 
• jeżeli nie minęło jeszcze trzy godziny od przyjęcia ostatniej pigułki a z jakichś względów doszło u ciebie do wymiotów lub wystąpiła biegunka, to można przypuszczać że lek mógł się nie wchłonąć. W takich sytuacjach, kolejną pigułkę należy zażyć jak tylko ustąpią nudności i wymioty. Jeżeli jednak biegunka i wymioty trwały dłuższy czas, to w celu ustalenia dalszego postępowania warto zwrócić się do lekarza.

Przeciwwskazania do stosowania pigułek antykoncepcyjnych:

• ciąża
• choroby układu krążenia; choroba zatorowo-zakrzepowa, nadciśnienie tętnicze, stan po przebytym zawale, choroba niedokrwienna serca, zaburzenia krzepnięcia
• przebyty udar mózgowy
• choroby układu sercowo- naczyniowego w wywiadzie rodzinnym
• choroby wątroby: zapalenie wątroby i nowotwory
• nowotwory estrogenozależne np. rak sutka
• długotrwałe unieruchomienie
• palenie papierosów przez kobiety w wieku powyżej 35 lat
• dużego stopnia otyłość
• niedokrwistość sierpowata

Działania niepożądane:

Działania niepożądane dość często występowały u kobiet, przyjmujących pigułki antykoncepcyjne najstarszej generacji. Obniżenie dawek hormonów i zmiana składu pigułek spowodowały, że objawy niepożądane zdarzają się bardzo rzadko. Do tych objawów należą:

• obrzmienie i bolesność piersi (skutek działania estrogenów),
• nudności, wymioty, wzdęcia (skutek działania estrogenów),
• ostuda (żółtobrunatne plamki) na twarzy,
• nadwrażliwość na światło (skutek działania estrogenów),
• przyrost masy ciała w wyniku zatrzymania płynów w organizmie (skutek działania estrogenów),
• przyrost masy ciała w wyniku nadmiernego apetytu (skutek działania progestagenów),
• zmniejszenie libido (skutek działania progestagenów),
• suchość pochwy (skutek działania progestagenów),
• obniżenie nastroju a nawet depresja (skutek działania progestagenów),
• może dochodzić do przetłuszczania się włosów (skutek działania progestagenów),
• bóle głowy,
• przemijające plamienia z dróg rodnych.

Powikłania

Powikłania polekowe mogą zdarzać się po przyjęciu każdego leku (nawet przyjmowanie witamin nie gwarantuje uniknięcia działań niepożądanych). Dużej części powikłań można uniknąć, jeżeli przed rozpoczęciem przyjmowania pigułek antykoncepcyjnych przeprowadzone będzie dokładne badanie lekarskie. Ale mimo to w literaturze fachowej podaje się, że stosowanie pigułek antykoncepcyjnych zwiększa ryzyko wystąpienia:

• Chorób układu krążenia: choroba zakrzepowa, choroby naczyń wieńcowych (szczególnie przy stosowaniu starszego typu pigułek), nadciśnienie tętnicze i udar mózgu.
• Żółtaczki - bardzo rzadko, w ciągu 2-3 tygodni od chwili rozpoczęcia stosowania pigułek antykoncepcyjnych może dojść do wystąpienia żółtaczki. Stan ten ustępuje z chwilą zaprzestania dalszego przyjmowania pigułek. W zależności od opinii lekarza (po okresie około 3 miesięcy), jeżeli wyniki badań czynności wątroby są prawidłowe, to można ponownie rozpocząć przyjmowanie tych leków.
• Polekowego zaniku miesiączkowania.

Według niektórych źródeł, przyjmowanie pigułek antykoncepcyjnych nieznacznie zwiększa ryzyko wystąpienia raka piersi. Być może jednak, że obserwowane zwiększone ryzyko wynika głównie z faktu, iż kobiety przyjmujące pigułki znacznie częściej zgłaszają się na badania lekarskie i dzięki temu, w tej grupie kobiet częściej wykrywa się zmiany nowotworowe. Zmiany te wykrywane są zwykle wcześniej, niż u kobiet nie stosujących antykoncepcji hormonalnej. Dzięki temu właśnie wyniki leczenia są lepsze u kobiet, które uprzednio stosowały pigułki antykoncepcyjne.

Wady:

• Niektóre kobiety, stosujące pigułki tracą ochotę na współżycie seksualne. Najprawdopodobniej jest to spowodowane niewłaściwym doborem preparatu (zbyt wysoka dawka progestagenu lub zbyt niska dawka estrogenu).
• Konieczność przyjmowania pigułek o tej samej porze doby, przez kolejnych 21 dni (wiele kobiet ma trudności w przyzwyczajeniu się do tej rutyny a zapomnienie przyjęcia pigułki łączy się z ryzykiem zajścia w niepożądaną ciążę). Aby ułatwić codzienne przyjmowanie pigułek antykoncepcyjnych stosuje się 28-dniowy cykl przyjmowania pigułek. Na rynku jest wiele rodzajów pigułek, które w jednym opakowaniu zawierają 28 pigułek, z czego 21 zawiera hormony, a w pozostałych 7 pigułkach znajdują się tylko substancje pomocnicze (placebo).

Zalety:

• Bardzo dobry, odwracalny efekt antykoncepcyjny. Po odstawieniu tabletek płodność powraca najczęściej już w następnym cyklu. Uważa się, że po odstawieniu pigułek prawdopodobieństwo zajścia w ciążę jest nawet wyższe niż zwykle.
• Zmniejszenie lub niewystępowanie objawów zespołu napięcia przedmiesiączkowego (u kobiet, które przed tym cierpiały na tę dolegliwość).
• Zmniejszają dolegliwości związanych z krwawieniami miesiączkowymi oraz ryzyka wystąpienia (u danej kobiety) niedokrwistości. To ostatnie wynika ze zmniejszenie utraty krwi podczas miesiączkowania.
• Zmniejszenie częstości występowania zapaleń przydatków i ciąż pozamacicznych.
• Łagodzą dolegliwości związane z endometriozą
• Zmniejszenie częstości występowania raka trzonu macicy i raka jajnika.
• Zmniejszają ryzyko rozwoju mięśniaków macicy.
• Zmniejszają ryzyko rozwoju torbieli jajnika.
• Zmniejszenie ryzyka powstawania łagodnych zmian w piersiach.
• Stosowanie pigułek antykoncepcyjnych ma znaczenie w profilaktyce osteoporozy.
• Stosowanie niektórych rodzajów pigułek antykoncepcyjnych bywa skuteczne w terapii przeciwtrądzikowej.
• Stosowanie pigułek antykoncepcyjnych nie zakłóca przebiegu zbliżenia seksualnego.

Interakcje:

• Należy pamiętać, że przyjmowanie niektórych leków: pochodnych kumaryny, antybiotyków (tetracykliny, ampicylina, rifampicyna) zmniejsza skuteczność doustnych środków antykoncepcyjnych.

Skuteczność:

Skuteczność tej metody jest bardzo wysoka; wskaźnik Pearla wynosi 0,2- 0,3. Czyli, że na 100 kobiet stosujących tę metodę przez pełnych dziesięć lat, możliwe jest dojście do 2-3 niepożądanych ciąż.